Μία απίστευτη περιήγηση σε χώρους... "απαγορευμένους" κάναμε με τη βοήθεια της αρχαιολόγου Λιάνας Σταρίδα το απόγευμα της Παρασκευής 12 Μαΐου στο Πολύκεντρο Ηρακλείου. Μάθαμε που λειτουργούσαν τα πορνεία... Από ποιές περιοχές προέρχονταν οι πόρνες... Ποια μέτρα λαμβάνονταν για τον περιορισμό του φαινομένου, αφού πρώτα εκτινάχθηκε ο αριθμός των νόθων παιδιών και των κρουσμάτων σύφιλης. Μάθαμε ακόμα πως γιάτρευαν τη σύφιλη οι πρακτικοί γιατροί και πως μεταξύ των πελατών των κοινών γυναικών βρισκόταν ακόμα και ιερωμένοι.

Πιο αναλυτικά μάθαμε μεταξύ άλλων ότι:

* Κατά τη διάρκεια της βενετοκρατίας στην Κρήτη, η πορνεία, φανερή ή κρυφή, είχε ευρύτατη διάδοση.

* Κατά τον 15ο αι. στον Χάνδακα τα πολιτικαρεία (πορνεία) βρίσκονταν στο Ξώπορτο στους βούργους, αλλά υπήρχε και άλλα που λειτουργούσαν μεμονωμένα σε άλλες περιοχές. Η ραγδαία ανάπτυξή τους ανάγκασε το Δούκα της Κρήτης να εκδόσει ειδικό διάταγμα το 1369, με το οποίο απαγορευόταν επί ποινή καταβολής 5 υπερπύρων, να ανοίξουν πορνεία σε οποιοδήποτε άλλο μέρος της πόλης.

* Ο ποιητής Στέφανος Σαχλίκης παραθέτει κατά τον 15ο αι. κατάλογο για το Χάνδακα, στον οποίο αναφέρονται ως πορνευόμενες τις Ελένην, Λαμπριανήν, Αγγελίναν, Πουτολένην, Έργίναν, Μαργαρίταν, Μαρούλαν, Νικολέτταν και Μαρκεζίναν.

* Εκείνη την περίοδο σε πληθυσμό 10.000 κατοίκων της πόλης, οι δηλωμένες πόρνες ανέρχονταν σε 100 περίπου. Το βασικό πρόβλημα δεν ήταν οι δηλωμένες πόρνες, που ασκούσαν την πορνεία ως επάγγελμα. Ήταν οι γυναίκες εκείνες που λόγω της οικονομικής τους εξαθλίωσης έγιναν «στρατιωτικής λαγνείας θύματα», που σε ατελείωτες σειρές περίμεναν έξω από τους στρατώνες, «ἀπογαλακτιζόμενες και αποπεμπόμενες σκαιώς υπό του εραστού». Αυτές οι γυναίκες, βρισκόμενες σε αδυναμία και εξαθλίωση, γεννούσαν συχνά μόνες και αβοήθητες στους βούργους, στα νεκροταφεία ή στις πύλες της Κάντια. Ο αριθμός των νόθων και έκθετων παιδιών ήταν τρομακτικά ψηλός. Επίσης, η εγκατάσταση των στρατιωτών της Γαληνοτάτης σε σπίτια κατοίκων της πόλης πριν τη δημιουργία των στρατώνων του Άγιου Γεωργίου, ήταν άλλη μια οδός δημιουργίας νόθων παιδιών...

* Τον 16ο αι. εμφανίστηκε έντονα το πρόβλημα των αφροδισίων νοσημάτων και ειδικά της συφιλίδας. Η ασθένεια, προερχόμενη από τον Νέο Κόσμο, έκανε την εμφάνιση της στα λιμάνια της Κρήτης. Τις ευθύνες για τη διάδοση της σύφιλης είχε ο στόλος της Γαληνοτάτης που ναυλοχούσε στο νησί. Και η Κρήτη είχε πάντοτε αυξημένες πιθανότητες μόλυνσης όχι μόνο λόγω του στόλου αλλά και της αδιάκοπης επικοινωνίας με τα λιμάνια της Ανατολής, όπου ο ανεξέλεγκτος και αγοραίος έρωτας ήταν μόνιμη πηγή μετάδοσης της νόσου.

* Το πρόβλημα στην Κρήτη ήταν ιδιαίτερα σοβαρό, γεγονός που αποδεικνύεται και από την ύπαρξης ειδικών παραρτημάτων των συφιλιδικών γυναικών στα νοσοκομεία Ηρακλείου και Χανίων με ειδικό προϋπολογισμό λειτουργίας και διορισμό ειδικών γιατρών για την παρακολούθησή τους.

* Σε κατάλογο κοινών γυναικών που νοσηλευτήκαν για αφροδίσια νοσήματα στο Χριστιανικό Νοσοκομείο Ηρακλείου, τους 4 τελευταίους μήνες του 1899, επί συνόλου 14, οι 7 ήταν Έλληνιδες από τη Σμύρνη, 2 Τουρκάλες από τη Κωνσταντινούπολη, 2 από το Πειραιά, 1 από το Βόλο, 1 από τη Σύρο και 1 Γαλλίδα από τη Μασσαλία.

* Τον Ιανουάριο του 1900 ενοικιάστηκε στο Ηράκλειο με μέριμνα του Δήμου και έγκριση της Νομαρχίας ιδιαίτερο οίκημα, δυναμικότητας 20 κλινών και προϋπολογισμού δαπάνης 4.550 δρχ. Στα Χανιά μετασκευάστηκε ειδικά με απόφαση της Ανώτερης Διεύθυνσης Εσωτερικών ένα κτίριο του Δημοσίου στη «Ατμόμυλος».

* Στα δημόσια νοσοκομεία Ηρακλείου και Χανίων είχαν ιδρυθεί ειδικά παραρτήματα νοσηλείας των αφροδισίων νόσων. Ωστόσο, με τη θεραπεία των αφροδισίων ασχολιόταν και μεγάλος αριθμός ιδιωτικών γιατρών.

* Ακόμη και πρακτικοί γιατροί ασχολούνταν με το θέμα αυτό. Ένας τέτοιος επιδέξιος φαίνεται λαϊκός θεραπευτής ήταν ο Τουρκοκρητικός Τειφίκης.
Στο βιβλίο της «Η δημώδης ιατρική της Κρήτης», η Ευαγγελία Φραγκάκη γράφει: «Η σύφιλη στην Κρήτη λεγόταν μαλαθράσα, τη συναντούμε και ως γυναικεία πάθη καθώς και σκουλαμέντο. Σύμφωνα με μαρτυρίες «τη μαλαθράσα όσοι την έχουνε δεν το ομολογούνε γιατ’ ειν’ ντροπής πράματα. Ο μπαρμπέρης ήταν ο ξωμολόγος και ο γιατρός. Ο πάσχων γίνεται καλά αν διακορέψει κοπελιά μα όι την κοπελιά που θα πάρει ύστερα γυναίκα ντου». Εκτός από αυτό το αμφιβόλου αποτελέσματος γιατρικό ο μπαρμπέρης διέταζε να κάνουν υποκαπνισμούς με αλιθάργυρο ή τζιβά (υδράργυρος) και να «παφνίζουνε τον απ’ αυτείνο ντως». Τον υδράργυρο τον πουλούσαν στα Αχτάρικα και τον μετέφεραν σε φλιτζανάκι του καφέ. Ωστόσο, πίστευαν ότι ο υδράργυρος προκαλεί φαλάκρα και πως «του μαλαθρασασμένου του δείχνει από χίλια μίλια αλάργο». Και διάφορα άλλα φυτά χρησιμοποιούνταν τοπικά με τη μορφή καταπλασμάτων: Το μαλαθρασόχορτο, κομπόχορτο, μουρβέρι, κομπόβολα και υποκαπνισμούς με κυπαρισσόμηλα.

* Μεταξύ των εραστών των κοινών γυναικών, ο Σαχλίκης συχνά αναφέρει κληρικούς: Όλοι οι παπάδες συναντώνται εις την οικίαν της, λέει για την μαστόρισσα του Ιωάννη Πιλάτου την οποία αποκαλεί... φραρογαμημένη! Μεταξύ των εραστών αναφέρεται επίσης η ανώτερη εκκλησιαστική μορφή των Κρητών, ο πρωτοπαπάς!

* Υπάρχουν, επίσης, διάφορες μαρτυρίες για την ηθική κατάπτωση των μοναχών. Σε συμπόσιο που έγινε το 1584 μέσα στη μονή των Σταυροφόρων συντροφιά ευγενών έπιναν και διασκέδαζαν με τη συνοδεία μουσικής. Στην έκθεση του Αρχιεπισκόπου Κρήτης Alvise Grimani το 1610 αναφέρεται ότι οι μοναχοί ζούσαν με παλλακίδες, ενώ σε ανώνυμο κείμενο, με τίτλο "Κατάσταση των μοναστηριών της Κάντια", η μονή των Σταυροφόρων μαρτυρείται ως τόπος χαρτοπαιξίας για λαϊκούς και μοναχούς και γενικά χαρακτηρίζεται ως πορνείο!

* Από την περιγραφή του Γάλλου ιατρού και φυσιοδίφη Tournefort που επισκέφθηκε την Κρήτη το 1700 λίγο μετά την τουρκική κατάκτηση συμπεραίνεται ότι πολλοί ανώτεροι αξιωματούχοι της τουρκικής διοίκησης είχαν προσβληθεί από σύφιλη μηδέ του τούρκου κυβερνήτη της Κρήτης Αλή Πασά εξαιρουμένου. Οι πόρνες συνήθως ήταν αρχικά θύματα τυχαίας διακόρευσης ή βιασμού και στη συνέχεια εγκατάλειψης από στρατιώτες ή αξιωματούχους. Κάποιες από αυτές τις γυναίκες που προέρχονταν συνήθως από μακρινούς τόπους εγκαθίσταντο σε κακόφημες γειτονιές και ασκούσαν πορνεία.

* Στους κώδικες του Ιεροδικείου των πρώτων χρόνων της Τουρκοκρατίας αναφέρονται καταγγελίες για παράνομη πορνεία, περισυλλογή πορνευομένων γυναικών, διακορεύσεις και εν τέλει εκτοπίσεις ως μέτρο που έπαιρναν οι Τουρκικές αρχές για την πάταξη της πορνείας. Η εξορία των πορνών και των μαστροπών ακολουθούσε συχνά μετά από απαίτηση κατοίκων μίας περιοχής.

* Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει μία «τουρκογραικική εγκύκλιος» της περιόδου της Αιγυπτιοκρατίας που δημοσιεύει ο Μανώλης Δετοράκης στο βιβλίο του Ιστορία της Ιατρικής στην Κρήτη επί Τουρκοκρατίας (1645-1898). Πρόκειται για μία αυστηρή προειδοποίηση με τραχύ ύφος για αναγγελία μέτρων που αποφάσισε να λάβει το τοπικό συμβούλιο Χανίων για τον κολασμό της πορνείας και των ερωτικών σχέσεων ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες με διαφορετικές θρησκευτικές δοξασίες. Φαίνεται πως την περίοδο εκείνη το κακό είχε παραγίνει μια και η τιμωρίες συνίσταντο σε κλείσιμο του σπιτιού της πόρνης, φυλάκιση, ραβδισμό, διαπόμπευση κλπ.

* Σημαντική πηγή μολύνσεων από αφροδίσια ήταν οι κάθε είδους αοιδοί που κατέφθαναν στα λιμάνια της Κρήτης. Περί τα τέλη του 19ου αι. έκαναν και την εμφάνιση τους τα ωδικά καφενεία ή καφωδεία, χώροι διασκέδασης και αναψυχής με θεατρικό μουσικό πρόγραμμα. Αποκαλούνταν καφέ Σαντάν ή καφέ Αμάν και πέρα από τα τραγούδια και τους αμανέδες αι αοιδοί πρόσφεραν συνήθως και ερωτική συντροφιά στους θαμώνες με όλα τα παρεπόμενα τα σχετικά με την υγεία και τη δημόσια τάξη, μια και οι γυναίκες αυτές ασκούσαν την πορνεία χωρίς κανένα υγειονομικό έλεγχο.

* Σημαντικό παρεπόμενο της ανεξέλεγκτης πορνείας ήταν το πλήθος των νόθων παιδιών από ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες. Οι Χριστιανές γυναίκες του Ηρακλείου τα άφηναν στην είσοδο του Αγίου Μηνά. Η εκκλησία ενημέρωνε εγγράφως το δήμο ενώ αν ήταν αβάπτιστο και αρσενικό το βρέφος κατά κανόνα του έδιναν το όνομα Μηνάς που κατάντησε συνώνυμο με το έκθετο παιδί, εξ’ ου και τα «μηναδάκια»...

* Την τελευταία 25ετία του 19ου αι. περίπου 560 γυναίκες ήρθαν από διάφορα λιμάνια της Μεσογείου για να προσφέρουν σεξουαλικές και ψυχαγωγικές υπηρεσίες στους 10.000 περίπου ναυτικούς και στρατιωτικούς των διεθνών δυνάμεων που είχαν στρατοπεδεύσει στα μεγάλα λιμάνια της Κρήτης και φυσικά οι περισσότεροι απ αυτούς στο Ηράκλειο.

* Στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας το πρόβλημα οξύνθηκε, παρά τις απελάσεις Οθωμανών ιερόδουλων λόγω σύφιλης από τη γαλλική και κρητική χωροφυλακή, ενώ ένα από τα μέτρα με τα οποία οι τοπικές αρχές προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της εισαγόμενης πορνείας ήταν η αυστηρή αστυνομική επιτήρηση και ο έλεγχος των γυναικών ελευθέρων ηθών.

* Μια απογραφή που διενήργησε η κυβέρνηση της Κρητικής πολιτείας το 1900 αναφέρει 202 νόμιμες ιερόδουλες στην Κρήτη από τις οποίες οι 70 στο Ηράκλειο. Εάν στον αριθμό αυτό συμπεριλαμβάναμε το σύνολο των πορνών που εξασκούσαν παράνομα το επάγγελμα, ο αριθμός αυτός θα ήταν σίγουρα πολύ μεγαλύτερος. Αυτή η πολυάριθμη παρουσία πορνών απασχόλησε ιδιαίτερα τις αρχές της πόλης φοβούμενες τη διάδοση αφροδισίων νοσημάτων και τον εθισμό στην πορνεία από τους κατοίκους και επιδίωξαν την κοινωνική απομόνωση και τον ιατρικό έλεγχο τον ιερόδουλων.

* Η πρώτη προσπάθεια χωροταξικής διευθέτησης του προβλήματος χρονολογείται από το 1897. Τότε εγκαταστάθηκαν τα πορνεία στην περιοχή «κλέφτικο σοκάκι» κοντά στο λιμάνι γύρω από την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου. Φυσικά υπήρχαν και μεμονωμένες οικίες σε διάφορα σημεία της πόλης που χρησιμοποιούνταν ως οίκοι ανοχής. Στο μεταξύ, ο κοσμοπολίτικος χαρακτήρας που απέκτησε σταδιακά ο χώρος νότια κι δυτικά του λιμανιού όπου κατοικούσαν επιφανείς οικογένειες εύπορων αστών και λογίων στις συνοικίες Βεζίρ και Κουτάλα οδήγησαν στην ανάγκη μετεγκατάστασης των χαμαιτυπείων σε απόκεντρες περιοχές του Ηρακλείου.

* Η λύση που επιλέχθηκε τελικά από το καθεστώς της Κρητικής Πολιτείας ήταν η συνολική νομοθετική ρύθμιση της πορνείας με το διάταγμα Περί Χαμαιτυπείων (νόμος 173/1900) με το οποίο θεσμοθετήθηκε η γκετοποίηση της πορνείας, η επιβολή αυστηρού περιορισμού των πορνών σε περίκλειστους χώρους ή συνοικίες, η απαγόρευση της εξόδου από τα χαμαιτυπεία και της μετάβασης των ιερόδουλων σε δημόσιους χώρους χωρίς την άδεια της αστυνομίας, η θεσμοθέτηση του ρόλου του διευθύνοντος του χαμαιτυπείου με κατώτατο όριο ηλικίας τα 40 χρόνια, οι ακριβείς αρμοδιότητές του, η αστυνομική επιτήρηση των πορνείων, η συστηματική ιατρική επιθεώρηση των κοινών γυναικών και η σύνταξη λεπτομερούς καταλόγου των λειτουργούντων πορνείων του Ηρακλείου. Με τον τρόπο αυτό στην ουσία η πολιτεία νομιμοποιούσε τις σχέσεις μαστροπείας ανάμεσα στη «μαντάμα» και τον «νταβατζή» με τις ιερόδουλες. Η «μαντάμα» ήταν ηλικιωμένη πόρνη που εξασκούσε τον νόμιμο ρόλο του οικονομικού διαχειριστή και του εκπροσώπου του οίκου ανοχής. Αναφέρεται και ως τσατσά, ματρόνα και μαμά. Ο νταβατζής, που εξασκούσε τον άτυπο ρόλο του προστάτη του χαμαιτυπείου αναφέρεται και ως προστάτης, αγαπητικός και πατέρας.

* Στα τέλη του 1913, εγκαταστάθηκαν οι Χριστιανές ιερόδουλες στη συνοικία Σερτουρνά στον Λάκκο και τα οθωμανικά πορνεία στις βόρειες παρυφές της συνοικίας Κιζίλ νότια του κόλπου Δερματά και δυτικά της Εβραϊκής. Ήταν μια περιοχή απομακρυσμένη από το διοικητικό κέντρο του Ηρακλείου και στιγματισμένη από τα χρόνια των Οθωμανών αφού υπήρχαν από τότε οίκοι ανοχής όπου σύχναζαν μουσουλμάνοι αγαπητικοί και μεμέτιδες. Αυτή η εγκατάσταση δεν εμπόδιζε φυσικά τη λειτουργία διάσπαρτων οίκων ανοχής σε άλλες περιοχές της πόλης...

* Ο Λάκκος έγινε ένα χωνευτήρι ετερόκλητων ατόμων, ομάδων και πολιτισμικών παραδόσεων, μέσα στο οποίο η διεκδίκηση και οικειοποίηση κάποιας ταυτότητας παρήγαγε μια ιδιότυπη μορφή κουλτούρας. Με βάση τον βαθμό ένταξης και συμμετοχής στις δραστηριότητες του Λάκκου, μπορούμε να ταξινομήσουμε τα άτομα που εμπλέκονταν σε τρεις κατηγορίες: τους μόνιμους Λακκουδιανούς, τους τακτικούς επισκέπτες που ήταν πελάτες από την πόλη και από την ενδοχώρα και που είχαν μόνιμο στέκι τον Λάκκο, και τους περαστικούς.

* Στις δύο πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες τα πορνεία εξακολουθούσαν να λειτουργούν στον Λάκκο, αλλά οι λατέρνες και τα μπουζούκια ολοένα και ηχούσαν λιγότερο. Μάγκες και νταήδες μετέφεραν αλλού τις οικονομικές τους δραστηριότητες και οι εφημερίδες ελάχιστα πια ασχολούνταν με τα δρώμενα της συνοικίας. Βαθμιαία, από τις αρχές του ’60, επιχειρήθηκε η απογκετοποίηση της πορνείας από οριοθετημένες περιοχές της πόλης. Στη συλλογική μνήμη των ντόπιων η εξέλιξη αυτή αποτυπώθηκε ως μια βίαιη προσπάθεια ξεριζωμού τους από τον τόπο και τις λειτουργίες του. Το κράτος και τα όργανά του καταγγέλλονταν για νταβατζιλίκια στον χώρο, με αφορμή περιστατικά αθέμιτων συναλλαγών και οικονομικής εκμετάλλευσης των γυναικών του Λάκκου από επώνυμους αστυνομικούς.

Ευχαριστούμε την Λιάνα Σταρίδα για την πικάντικη ξενάγηση, αλλά και τους διοργανωτές άλλης μίας εξαιρετικής παρουσίασης. Επρόκειτο, δεν σας είπαμε για το β' μέρος της παρουσίασης για το "Αφιέρωμα στο περιθωριακό στοιχείο", που έγινε στο πλαίσιο των παρουσιάσεων με θέμα "Ψηφίδες Κρητικής Ιστορίας". Μετά την ομιλία ακολούθησαν ρεμπέτικα τραγούδια με τους Κωστή Τρικάλη (μπουζούκι), Μπάμπη Γκούβα (κιθάρα) και Πόπη Ηλιάδου (τραγούδι). Διοργανωτές: Αντιδημαρχία Πολιτισμού και Εθελοντισμού Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ομάδα Εθελοντών Πολιτισμού Δήμου Ηρακλείου

www.voltarakia.gr