Ούτε μια, ούτε δύο, αλλά 12 εκκλησίες αφιερωμένες στον Άγιο Ιωάννη είχε κάποτε το Ηράκλειο. Από αυτές οι περισσότερες δεν υπάρχουν πια, αλλά τελικά... όσο τις θυμόμαστε μπορεί και να υπάρχουν!

Στους Άι Γιάννηδες του Χάνδακα μας ξεναγεί η αρχαιολόγος Λιάνα Σταρίδα, η οποία μας παραθέτει τις πληροφορίες που ακολουθούν:

* ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΘΕΟΛΟΓΟΣ (Αγία Τριάδα)

Ο ναός ήταν ενοριακός και αποτελούσε το Καθολικό μικρής ομώνυμης μονής. Βρισκόταν στη συνοικία της Αγίας Τριάδας, νότια και πολύ κοντά στην πύλη του Δερματά, στο Ο.Τ. μεταξύ των οδών Σητείας και Γοργολαΐνη.

Αναφέρεται και ως αναφέρεται σε καταλόγους και ως Άγιος Ιωάννης του παπά Αρμάκι. Μαρτυρία για τον Άγιο Ιωάννη συναντάμε το 1511: Μεταξύ των ιερών κειμηλίων που μετέφεραν στη Ζάκυνθο οι πρόσφυγες από την Κρήτη, εκτός από εικόνες και βιβλία ήταν και το λείψανο του κρητικού οσίου Ιωσήφ Σαμάκου που γεννήθηκε στο χωριό Αζοκέραμα Σητείας το 1440 και απέθανε το 1511 στη μονή του Αγίου Ιωάννου του Αρμάκη στο Χάνδακα.

Δεν γνωρίζουμε πότε καταστράφηκε. Ίσως γκρεμίστηκε στην τελευταία φάση της πολιορκίας του Χάνδακα κατά την επίθεση των Οθωμανών στο δυτικό μέτωπο της πόλης.

* ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΗΣ ΒΑΓΙΑΣ (Λεωφόρος Καλοκαιρινού)

Η μονόχωρη ορθόδοξη εκκλησία του Αγίου Ιωάννη πήρε το προσωνύμιο της Βαγιάς λόγω των πολλών φοινικόδεντρων που υπήρχαν γύρω από αυτήν. Ήταν στη λεωφόρο Καλοκαιρινού αρ. 202 και σωζόταν μέχρι το 1955 στο ξενοδοχείο Μοντέρνον, δεξιά του δρόμου, βαδίζοντας προς Χανιώπορτα. Τα ίχνη του ναού εντοπίστηκαν αρχικά μέσα στη σταφιδαποθήκη ιδιοκτησίας Σπύρου Αθανασιάδη ή Τροφοδότη που στη συνέχεια μετατράπηκε στο ξενοδοχείο Μοντέρνον.

Ήταν πιθανόν αφιερωμένος στον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο. Αναφέρεται και ως Άγιος Ιωάννης Ελεήμων μέσα στη σταφιδαποθήκη Αθανασιάδη το 1951.

* ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΓΕΡΑΚΑΣ (Αγία Τριάδα)

Τα υπολείμματα της ορθόδοξης αυτής εκκλησίας, που ήταν αφιερωμένη στον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή, σώζονταν μέχρι το 1995 στη συνοικία της Αγίας Τριάδας, ανατολικά της πλατείας Αϊβαλιώτη, στον μεγάλο ακάλυπτο χώρο που υπάρχει σήμερα εκεί.
Ένας φαρδύς καλοχτισμένος τοίχος που σωζόταν σε ύψος όχι μεγαλύτερο από 60 εκ., μερικές πέτρες σκόρπιες από ‘δω κι από εκεί, κι ένας ολόκληρος τοίχος, ο οποίος στην εσωτερική του πλευρά είχε ένα παράθυρο, αποτελούσαν τα απομεινάρια της εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη του Γέρακα.
Μετά από καταγγελίες περιοίκων σχετικά με τη ρύπανση που προκαλούσαν στην περιοχή τα ερείπια της εκκλησίας, ο Δήμος προχώρησε αυθαίρετα στην κατεδάφισή του.
Ο Άγιος Ιωάννης χτίστηκε πριν από το 1280 μ.Χ.

* ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ (Ξανθουδίδη και Μεραμβέλου)

Στον χάρτη του Werdmüller αποτυπώνεται ως μικρή μονόχωρη εκκλησία δυτικά του επιπρομαχώνα Zane, περίπου στη συμβολή των οδών Ξανθουδίδη και Μεραμβέλλου.

* ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΡΗΜΙΤΗΣ (Μεραμβέλου και Υγείας)

Αποτυπώνεται ως μικρή μονόχωρη εκκλησία, νοτιοδυτικά και σε επαφή με τον επιπρομαχώνα Zane, στη συμβολή των οδών Μεραμβέλλου και Υγείας.

* ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΗΣ (Οδός Πεδιάδος)

Η εκκλησία βρισκόταν στην οδό Πεδιάδος, δυτικά και σε επαφή με τον επιπρομαχώνα Vitturi (Βίγλα). Αποτελούσε μετόχι της Μονής Αγκαράθου. Διέθετε κοιμητήριο και αυλή.
Σύμφωνα με τον Gerola, επί οθωμανικής κυριαρχίας μετατράπηκε στο Φιντίκ Χατζή Μεχμέτ Πασά τζαμισί.

* ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΘΕΟΛΟΓΟΣ (Καμαράκι)

Ήταν στο Καμαράκι, δυτικά της Αγίας Παρασκευής, στην οδό Τυλίσου, κοντά στη συμβολή της με την οδό Κουρμούληδων, στο Ο.Τ. 166. Ο Gerola γράφει ότι σε οθωμανική οικία με αρ. 1867: «υπάρχει μέχρι τώρα τυφλή καμάρα με ένα τόξο, ίσως υπόλειμμα της εκκλησίας».

* ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΤΑ ΜΑΚΕΛΕΙΑ (Οδός 1770 και Βλαστών)

Καθολικό της μονής του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή που βρισκόταν στην περιοχή των σφαγείων επί ενετικής κυριαρχίας, στην οδό 1770 και Βλαστών.
Κατά τη γνώμη του Νικ. Πλάτωνα, που έκανε μαζί με τον Νικ. Σταυρινίδη έρευνα για τις εκκλησίες του Χάνδακα, ταυτίζεται με τον Άγιο Ιωάννη του Κωστομοίρη, στη σημερινή οδό 1878, στη θέση «Σκαλουνάκια», στην οδό Αγιοστεφανιτών, όπου σώζονται ακόμα οι ιταλικοί στρατώνες, τα γνωστά βενετσιάνικα «Καρτέρια». Όμως, το 1993-94, μετά από μεγάλη πυρκαγιά που ξέσπασε στην οδό Βλαστών μεταξύ των οδών 1770 και Μουρέλλου, αποκαλύφθηκαν τρία θολωτά κτίσματα με επιμελημένη δόμηση που αντιστοιχούσαν στα βενετσιάνικα σφαγεία. Κατά συνέπεια, παραμένει άγνωστη η ακριβής θέση του μικρού μοναστηριού.

* ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΩΝ ΜΑΡΤΖΕΡΩΝ (Οδός 1866)

Βρισκόταν στη συμβολή των οδών 1866 και Γιαννιτσών, βορειοανατολικά του Σωτήρος, πολύ κοντά στην κρήνη Bembo. Ήταν ορθόδοξη εκκλησία, γνωστή ως Άγιος Ιωάννης των Μαρτζέρων, δηλαδή των εμπόρων, και ανήκε στην ομώνυμη συντεχνία.
Χτίστηκε τον 13ο αι. Αναφορές για την εκκλησία συναντούμε σε αρχειακές πηγές και νοταριακά έγγραφα. Μαθαίνουμε, λοιπόν, ότι: Ο Βιτόρε (Βίκτωρ) ο ζωγράφος ήταν εφημέριος στον Άγιο Ιωάννη των Μαρτζέρων το 1653 – 1654 και ασφαλώς αρκετά χρόνια πριν το 1653.

Η συντεχνία των μικρεμπόρων (Merceri), ιδρύθηκε το 1589 με απόφαση του Δούκα, μετά από αίτημα όλων των εμπόρων που είχαν καταστήματα στη nella piazza esterior του Χάνδακα. Προστάτης της συντεχνίας ήταν ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος και στο αίτημά τους τα μέλη της συντεχνίας ανέφεραν ότι θα επισκεύαζαν την ομώνυμη εκκλησία, προκειμένου να γίνει έδρα τους. Ωστόσο, το 1623, με συμβολαιογραφική πράξη ο Ιωάννης Παπαδόπουλος τους παραχώρησε την εκκλησία του Αγίου Νικόλαου Ντεσεγάλε που βρισκόταν στον βούργο, κοντά στη βρύση του Σωτήρα (κρήνη Μπέμπο). Το συμβόλαιο της παραχώρησης της εκκλησίας στη συντεχνία έθετε όρους που υποδηλώνουν την ύπαρξη κοιμητηρίου και γυναικωνίτη.

Μέλη της συντεχνίας ήταν οι μικρέμποροι της πόλης, είτε διέθεταν κατάστημα είτε πάγκο σε πλατεία, αλλά αναφέρονται ως μέλη και γνωστοί μεγαλέμποροι του Χάνδακα.
Όπως είχε υποσχεθεί η συντεχνία, στα τέλη του 16ου αι. προχώρησε στην επισκευή του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, γεγονός που αποδεικνύεται από παραγγελίες υλικών, όπως ασβέστη από την Τύλισσο κλπ. Μετά την κατάληψη του Χάνδακα από τους Οθωμανούς, μέλη της συντεχνίας κατέφυγαν στη Ζάκυνθο μεταφέροντας κειμήλια.
Δεν γνωρίζουμε ακριβώς τη χρήση της εκκλησίας κατά την οθωμανική περίοδο. Κατά πληροφορίες, είχε μετατραπεί σε φούρνο, γνωστό ως φούρνος του Κοτρότσου. Σε έγγραφο του 1671 του Τουρκικού Αρχείου Ηρακλείου αναφέρεται ως ερημωμένη και πιθανότατα καταστράφηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1960.

* ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΙΝΗΣ (Οδός Πεδιάδος)

Καθολικό ορθόδοξης μονής αφιερωμένης στον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή. Βρισκόταν κάτω από το εσωτερικό ανάχωμα του ευθύγραμμου τμήματος των τειχών (cortina), μεταξύ των προμαχώνων Vitturi και Ιησού, στην οδό Πεδιάδος, κοντά στο νότιο προπέτασμα του προμαχώνα Vitturi.
Μια καμάρα του ναού σωζόταν τουλάχιστον μέχρι το 1918 στον κήπο της οικίας ιδιοκτησίας Θεοδώρου Φλουρή....

* ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ (Οδός Γιαμαλάκη)

Βρισκόταν στο τέλος της οδού Γιαμαλάκη, προς τη θάλασσα, στη θέση που λειτουργεί σήμερα δημοτικό σχολείο. Επί οθωμανικής κυριαρχίας μετατράπηκε σε τέμενος από τον Μπαλτά (αρχιαστυνόμο) Αχμέτ Αγά που αγόρασε τον ναό το 1670 και αναφέρεται ως Balta Ahmet Aga metzit (Μετζίτι Μπαλτά Αγά).
Το Μπαλτά Τζαμί, που έδωσε το όνομά του σε όλη τη γύρω συνοικία, κατεδαφίστηκε και στη θέση του κτίστηκε το Μποδοσάκειο σχολείο.

* ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΒΑΠΤΙΣΤΗΣ (Οδός 1821, φωτογραφία)

Σε πολύ κακή κατάσταση διατηρείται σήμερα ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, Καθολικό της ομώνυμης μονής που βρίσκεται στη συμβολή των οδών 1821 και Καρτερού.

Ήτανε ίσως πιο αρχαία και απ’ τον Άγιο Φραγκίσκο γιατί αναφέρεται από τον 13ο αι. (σ’ αυτόν πραγματικά τάφηκαν οι δούκες Πέτρος Badoer (1271) και Πέτρος Emiliani). Είναι δίκλιτη και χωρίζεται από 4 τόξα που στηρίζονται σε παραστάδες. Το βόρειο κλίτος στεγάζεται με κοινή ξύλινη στέγη με ψαλίδες που φαίνονται. Ο χώρος όμως που βρίσκεται ανατολικότερα στεγάζεται με θόλο κυλινδρικό. Το μεσημβρινό κλίτος στεγάζεται το μισό με στέγη δίκλινη και το άλλο μισό με 2 τρούλους χωρίς τύμπανο, που φαίνονται τουρκικοί. Ο μικρός μιναρές είναι χτισμένος πιθανόν εκεί που ήταν παλιά το καμπαναριό. Πόρτες και παράθυρα είναι καινούρια. Μέσα σε τόση φτώχια μόλις σώζονται μερικά κομμάτια μάρμαρα και ένας τάφος με στέμμα».

Μετά την άλωση του Χάνδακα από τους Οθωμανούς, ο Άγιος Ιωάννης μετατράπηκε σε τέμενος του Μαχμούτ Αγά ή Σεϊτάν Ογλού (δαιμόνιος άνθρωπος) και αναφέρεται ως Mahmud Kethuda Sadrazam Camii Περιγραφή του τεμένους συναντάμε στον Εβλιά Τσελεμπί. Μέχρι και πρόσφατα, όλη η περιοχή γύρω από τον Άγιο Ιωάννη ονομαζόταν περιοχή Σεϊτάν Ογλού. Σε οθωμανικό κώδικα του 1854 αναφέρεται το τέμενος ως ημιερειπωμένο. Στην εφημερίδα Νέα Ελευθερία του 1902, το μνημείο περιγράφεται ως «παλιό σαράβαλο, το καζίνο του Χατζή Ντιχέμ». Κατά τη διάρκεια του Μεσοπόλεμου, το βόρειο τμήμα του στέγασε τον πρώτο βωβό κινηματογράφο της πόλης.

Από την εφημερίδα Ανόρθωση του 1931 αντλούμε την πληροφορία ότι χρησιμοποιείτο για τη στέγαση προσφυγικών οικογενειών και στη συνέχεια εκτέθηκε για ενοικίαση από τη ΔΑΠ (Υπηρεσία Ανταλλαξίμων κτημάτων). Κατά μια προφορική μαρτυρία της κ. Ισμήνης Μιχ. Βλασάκη το 1959, για ένα διάστημα ο ναός είχε στεγάσει οθωμανικό σχολείο.
Μετά την αποχώρηση των Οθωμανών, κατέστη ανταλλάξιμος με αρ. Κτηματολογίου 3383 και πουλήθηκε στους αδελφούς Σεφέρογλου ή Σεφεριάδη. Το 1951 στέγαζε ξυλαποθήκη και διάφορα καταστήματα. Κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο βομβαρδίστηκε, με αποτέλεσμα να καταστραφεί σχεδόν ολόκληρο το βορειοανατολικό του τμήμα. Σε κάποια χρονική στιγμή προστέθηκε ξύλινο μεσοπάτωμα που τώρα έχει καλυφθεί με ψευδοροφές.

Σήμερα, το νότιο κλίτος σώζεται ολόκληρο. Διακρίνονται τα ξύλινα ζευκτά της στέγης, τα τόξα και ο ένας τρούλος, ενώ ο δεύτερος στέκει ημιερειπωμένος. Μέχρι πρόσφατα, στο μνημείο στεγάζονταν δύο καταστήματα με είδη ένδυσης και ένα κατάστημα ηλεκτρικών ειδών. Σήμερα στέκει εγκαταλελειμμένο και σε πολύ κακή κατάσταση διατήρησης.

Για το ναό του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή και τα βάσανά του που δεν έχουν τέλος είχαμε κάνει πρόσφατα μια ανάρτηση, την οποία μπορείτε να δείτε εδώ.

www.voltarakia.gr

Φωτογραφία: Στέφανος Ραπάνης - All rights reserved

Σημείωση: Αν σας αρέσουν τα μνημεία και η τοπική ιστορία ελάτε στην παρέα μας. Αν δεν έχετε ήδη κάνει, κάντε like στη σελίδα μας στο facebook ή ακολουθήστε μας στο instagram κι εμείς θα σας ακολουθήσουμε πίσω.