Τα Φώτα είναι ενταγμένα μέσα στο λατρευτικό κύκλο του Δωδεκαημέρου και αποτελούν μια από τις σημαντικές γιορτές της Χριστιανοσύνης. Στην ορθόδοξη παράδοση τα Θεοφάνια καταλαμβάνουν μία από τις σημαντικότερες θέσεις του εορτολογίου. Την ώρα που βαπτιζόταν ο Χριστός ακούστηκε η φωνή του Θεού: «Ούτος εστίν ο Υιός μου ο αγαπητός». Και την ίδια ώρα, υπό μορφή περιστεράς, εμφανίστηκε το Άγιο Πνεύμα. Η εμφάνιση της τριαδικής θεότητας αποτελεί βασικό στοιχείο της χριστιανικής λατρείας, που εμπνέει και τροφοδοτεί την πίστη με ιδέες και παραδόσεις.

Στην Κρήτη πιστεύουν πως τα μεσάνυχτα ακριβώς ανοίγουν οι ουρανοί και τα «δέντρα σκύβουν να προσκυνήσουν τη Χάρη του Θεού». Κυρίαρχο χαρακτηριστικό της μεγάλης αυτής εορτής είναι η εμφάνιση της τριαδικής θεότητας, η επιφάνεια.

Ο αγιασμός των υδάτων

Επίσημα η Εκκλησία γιορτάζει τη βάπτιση του Χριστού. Στη συνείδηση των ανθρώπων, τη μέρα των Φώτων βαπτίζονται μαζί με τον Χριστό και τα νερά. Από τα έθιμα που διατηρούνται είναι ο αγιασμός των υδάτων με το βάπτισμα του σταυρού στο νερό της θάλασσας, της λίμνης, του ποταμού, της δεξαμενής, της πηγής...
Σε κάθε γωνιά της Κρήτης παλικάρια ετοιμάζονται για τη μεγάλη στιγμή της κατάδυσης του σταυρού. Κυρίως οι παραθαλάσσιες περιοχές του νησιού κάθε χρόνο έχουν την τιμητική τους, με δεκάδες νέους να βουτούν στα παγωμένα νερά για να πιάσουν το σταυρό.
Η εικόνα των ιερέων που γυρίζουν στους δρόμους με την αγιαστούρα τους και περνούν απ’ όλα τα σπίτια των ενοριτών τους δεν ξενίζει κανέναν στην Ελλάδα. Ακόμη και στις μεγάλες πόλεις με τις χιλιάδες κατοίκους, ο αγιασμός που γίνεται την παραμονή και την ημέρα των Φώτων αποτελεί συνηθισμένη λατρευτική εκδήλωση και τελείται υποχρεωτικά κάθε χρόνο.

Τα "παλικάρια"

Οι παλιοί Κρητική νήστευαν αυστηρά την παραμονή των Φώτων. Όλη την ημέρα νηστεύαν για να πιούν την επαύριο το μεγάλο αγιασμό. Την ημέρα αυτή της νηστείας έψηναν τα "παλικάρια". Έβραζαν σιτάρι και το ανακάτευαν με καρπούς από ρόγδι, σταφίδες, ζάχαρη και μυρωδικά, αλλά δεν τα έλεγαν κόλλυβα. Την ημέρα αυτή ταΐζανε και τα ζώα με σπόρους. Βράζανε κριθάρι, σιτάρι, κουκκιά, παπούλες. Ό,τι είχε ο καθένας. Από αυτά δίνανε μια χούφτα σε κάθε ένα ζώο. Βγαίνανε στο δρόμο και τα σπέρνανε λέγοντας: "Φάτε πουλιά, αγριόπουλα, να συγχωρέστε και να ευχηθείτε στο ζευγά και στο ζευγολάτη".

Ο μικρός και ο μεγάλος αγιασμός

Την παραμονή των Φώτων ο παπάς έκανε το μικρό αγιασμό. Από αυτό παίρνανε και ραντίζανε τα δέντρα του κήπου τους, τα σπαρτά και τα αμπέλια. Την ημέρα των Φώτων ο παπάς έκανε το μεγάλο αγιασμό. Οι γεροντότεροι θυμούνται ότι το μεγάλο αγιασμό τον πίνανε μέσα στην εκκλησία. Δεν έκανε να τον βγάλουνε έξω, μόνο αν τον πήγαιναν σε κάποιο άρρωστο.

Προσφορά σε είδος 

Ο παπάς παλιά γύριζε όλο το χωριό από πόρτα σε πόρτα με την αγιαστούρα, αλλά χρήματα δεν έπαιρνε. Λεφτά δεν είχε ο κόσμος για να δώσει, οπότε ο καθένας έδινε στον παπά ό,τι είχε ευχαρίστηση. Κριθάρι, σιτάρι ή κουκκιά, τα οποία βάζανε χωριστά σε υφαντές σακούλες. Είχαν μαζί τους και μια κανίστρα, για τυχόν προσφορά σε λάδι...

Στο Μύρτος, η αμοιβή του ιερέα ονομαζόταν «λαηνιάτικο» και ήταν υποχρεωτική. Κάθε οικογένεια του έδινε ένα λαήνι λάδι, περίπου πέντε οκάδες. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ μερικοί άνθρωποι δεν είχαν λάδι να φάνε, εντούτοις είχαν εξοικονομήσει μια μποτίλια λάδι για την περίπτωση αυτή. Ο παπάς και να ήθελε δεν επιτρεπόταν να αρνηθεί, γιατί το θρησκευτικό συναίσθημα του κόσμου επέβαλε την προσφορά αυτή.

Ο αγιασμός της προίκας

Στο Καμηλάρι Πυργιωτίσσης, οι νεαρές κοπελιές που ήταν σε ηλικία γάμου και είχαν ετοιμάσει κεντώντας νύχτα και ημέρα με περισσή τέχνη την προίκα τους (υφαντά, κεντήματα, μαξιλάρια, πατητές, χιράμια, σακούλες, βελέντζες, ντρουβάδες, πετσέτες, σεντόνια φαντά κ.ά.), φυλαγμένα στις κασέλες μες τη ναφθαλίνη, φρόντιζαν την ημέρα των Φώτων να τα βγάζουν και να τα απλώνουν μέσα στο σπίτι για να περάσει ο παπάς να τα ραντίσει με τον αγιασμό, ώστε να είναι ευλογημένα και να φέρουν γούρι.

Το πλύσιμο των οικιακών σκευών

Ο λαογράφος και δημοσιογράφος Νίκος Ψιλάκης, καταγράφοντας το έθιμο στην Κρήτη, αναφέρει: «Μέχρι και τη δεκαετία του 1960 σε όλα σχεδόν τα αγροτόσπιτα της Κρήτης άδειαζαν από την παραμονή των Φώτων όλα τα δοχεία που είχαν νερό. Το παλιό νερό είχε υποστεί την επίδραση κάποιων μιαντικών παραγόντων, που στη γενίκευσή τους συγχωνεύτηκαν στις περί καλικαντζάρων παραδόσεις.
Σε πολλές περιοχές φρόντιζαν να πλύνουν όλα τους τα ρούχα και όλα τα σκεύη με το "καινούργιο" νερό. Και την παραμονή των Φώτων σκέπαζαν τα επίφοβα σημεία του νοικοκυριού για να μην τα μολύνουν τα πνεύματα όταν φεύγουν διωγμένα από τη γη.
Στην Κίσσαμο σκέπαζαν τα τσικάλια με πέτρινες πλάκες για να είναι σίγουροι πως δεν τα μολύνουν τα μιαρά πνεύματα του Δωδεκαημέρου. Στη Μεσαρά φρόντιζαν να πλύνουν όλα τα οικιακά σκεύη και τα αγροτικά εργαλεία. Κάθε αντικείμενο ή επιφάνεια που μπορεί να είχε επιμολυνθεί από την επαφή με μιαντικούς παράγοντες έπρεπε να καθαρθεί. Ακόμη και στα δώματα έριχναν αγιασμό».

Ο αγιασμός των κουδουνιών

Στη νότια Κρήτη το έθιμο της ευλογίας των κουδουνιών επικρατεί μέχρι σήμερα. Οι κτηνοτρόφοι πιστεύουν ότι ο αγιασμός των κουδουνιών μεταφέρει την κάθαρση και την ευλογία στο ίδιο το κοπάδι. Στη Μονή Οδηγήτριας στο νομό Ηρακλείου, από την παραμονή των Φώτων κτηνοτρόφοι της περιοχής φέρνουν μερικά κουδούνια από το κοπάδι τους. Ο ηγούμενος της μονής τα τοποθετεί κάτω από το τραπέζι του Μεγάλου Αγιασμού. Παραμένουν εκεί όλη τη νύχτα και αγιάζονται. Ανήμερα των Φώτων οι κτηνοτρόφοι τα παίρνουν και τα κρεμούν στα ζώα του κοπαδιού τους.
Στα Σφακιά και στα Καπετανιανά οι κτηνοτρόφοι πηγαίνουν τα κουδούνια τους δίπλα στο σταυρό του αγιασμού για να αγιαστούν.

www.voltarakia.gr

Φωτογραφία: Στέφανος Ραπάνης - Image Photo Services